Co roku 23 kwietnia obchodzimy Światowy Dzień Książki i Praw Autorskich. Niniejsze święto zostało ustanowione przez UNESCO w 1995 roku, aby promować czytelnictwo, edytorstwo i ochronę własności intelektualnej. To doskonała okazja, aby uświadomić sobie, jak wielką rolę odgrywają książki w historii naszej cywilizacji, a także prześledzić ich dzieje i przemiany.
Historia książki sięga starożytności i jest nierozerwalnie związana z historią pisma (a potem druku) oraz papieru. Potrzeba było wiele czasu, aby książka przybrała formę znaną nam współcześnie…
Papirusowe zwoje
Pierwsze książki były zwojami z papirusu – rośliny rosnącej w delcie Nilu w Egipcie, którą prasowano, a następnie sklejano ze sobą ok. 20 arkuszy. Później papirus owijano wokół drewnianego drążka z gałkami i wkładano do cylindrycznego pokrowca z barwionej skóry, do którego przyczepiano etykietkę z tytułem. Zwoje przechowywano w glinianych skrzyniach, walcowatych pudłach. Tekst w „książkach papirusowych” zapisywany był od strony lewej do prawej w kolumnach – początek czerwonym atramentem, a resztę czarnym. Warto również wiedzieć, że im szersze były marginesy między kolumnami, tym bardziej luksusowe było wydanie, a im bielszy był papirus, tym wyższa była jego cena.
Tabliczki gliniane i drewniane
W Babilonie i Mezopotamii do utrwalania pisma używano glinianych tabliczek, które suszono w piecu lub na słońcu. Były one tanie i łatwe do wytworzenia, ale niestety kruche, ciężkie i mało poręczne. Na tabliczkach pisano od strony lewej do prawej (na obu stronach, a nawet na brzegach). Na jednej tabliczce mieściło się niewiele tekstu, więc całość rozmieszczano na co najmniej kilkudziesięciu. Każdą z nich numerowano i dodatkowo na następnej powtarzano ostatni wers/słowo z poprzedniej (system ten to tzw. kustosz), zaś tytuł tekstu oznaczano za pomocą incipitu, czyli pierwszych jego słów. W taki sposób utrwalono np. epos o Gilgameszu.
Kolejną odsłoną książki były drewniane tabliczki stosowane w Grecji i Rzymie (ze względu na wysoką cenę papirusu sprowadzanego z Egiptu). Do ich wytworzenia używano drewna cyprysowego, dębowego, cytrynowego i bukszpanu. Tabliczki miały wypukły brzeg, zaś wydrążone wnętrze pokrywano woskiem lub bielono kredą. Do pisania używano rylca (w przypadku tabliczek woskowych) lub czarnego atramentu (w przypadku tabliczek kredowych). Tabliczki łączono za pomocą rzemyków. Duży tom takich tabliczek został przez Rzymian określony mianem caudex (w wymowie ludowej: codex) i zwykle był to zbiór tekstów prawniczych (stąd kodeksem nazywamy do dzisiaj zbiór przepisów prawa).
Pergamin i papier
Innym materiałem używanym do utrwalania pisma był pergamin, wytwarzany ze specjalnie wyprawionej skóry (koziej, jagnięcej lub cielęcej). Był on bardzo trwały, ale przy tym drogi. Pergaminowe karty składano w kodeks i zaopatrywano je w drewniane okładki. Takie książki mieściły więcej tekstu i były o wiele wygodniejsze w korzystaniu niż tabliczki czy zwoje papirusowe. Funkcjonowały w Europie aż do XV wieku, gdy po wynalezieniu druku zostały wyparte przez znane nam dzisiaj książki papierowe.
Historia papieru zaczyna się w Chinach ok. 105 roku p.n.e., kiedy to chiński minister rolnictwa T’sai Lun wytworzył materiał pisarski, wykorzystując włókna łyka drzewa morwowego i konopi. Później jako surowca używano szmat lnianych, konopnych, starych sieci i lin rybackich. W Azji papier rozprzestrzenił się dość szybko, ale pierwsza papiernia na kontynencie europejskim pojawiła się ok. 1100 lub 1150 roku w Hiszpanii w miejscowości Jativa koło Walencji – były to jednak wtedy tereny opanowane przez Arabów. W europejskim kręgu kulturowym pierwsza papiernia powstała w 1276 roku w Fabriano we Włoszech, zaś pierwsza w Polsce – w 1493 roku w Prądniku Czerwonym pod Krakowem.
Od książek drukowanych do e-booków
Rewolucją w historii książki okazał się druk. Ruchomą czcionkę z drewna wynaleziono już XI wieku w Chinach, jednak za ojca nowożytnego drukarstwa uznaje się Johanna Gutenberga. Opracował on w XV wieku technikę odlewania metalowych czcionek z wymiennych matryc oraz stworzył prasę drukarską, dzięki czemu możliwe stało się drukowanie książek na masową skalę, a tym samym ich upowszechnienie. Przyczyniło się to do rewolucji informacyjnej i naukowej w Europie.
Książki drukowane na papierze funkcjonują po dzień dzisiejszy. Rozwój technologiczny i cyfrowy przyczynił się jednak nie tylko do powstania nowocześniejszych metod i maszyn drukarskich, ale także do pojawienia się nowych form samej książki. Coraz powszechniejsze stają się e-booki, czyli książki, których nośnikami nie jest papier, lecz urządzenia elektroniczne takie jak komputery, telefony lub specjalne czytniki. Inną formą budzącą zainteresowanie coraz szerszego grona czytelników są audiobooki, czyli publikacje do słuchania. W związku z tym niektórzy wieszczą koniec ery książki papierowej. Czy tak się rzeczywiście stanie? Czas pokaże 😉
Dzieje książki są długie i nierozerwalnie związane z rozwojem cywilizacji. W ciągu stuleci książka ewoluowała i zmieniała swoją formę: od papirusowych zwojów, przez tabliczki gliniane i drewniane, papirusowe kodeksy aż po książki papierowe oraz elektroniczne. Niezmienne pozostaje jednak wciąż to, że dzięki książkom możliwe jest utrwalanie, rozpowszechnianie oraz przechowywanie ludzkiej myśli!
PS Jeśli jesteście zainteresowani tym, co się dzieje zanim książka trafi do księgarni lub biblioteki, zajrzyjcie do blogowych wpisów o procesie wydawniczym, redakcji, adiustacji oraz korekcie.
Opracowane na podstawie:
D. Chemperek, Historia książki. Wybrane zagadnienia, [w:] E-edytorstwo. Edytorstwo w świecie nowych mediów, red. P. Nowak, A. Wójtowicz, Lublin 2013, s. 5–40.
D. Chemperek, Historia druku. Wybrane zagadnienia, [w:] E-edytorstwo. Edytorstwo w świecie nowych mediów, red. P. Nowak, A. Wójtowicz, Lublin 2013, s. 41–80.
Skomentuj